İşçi Sınıfı ve Sınıf Bilinci

Utku Kızılok, 7 Kasım 2016

Kimileri, işçi sınıfının devrimci potansiyelinin nereden kaynaklandığını anlamak yerine; Marx’ın, işçi sınıfını, kendi felsefesinin içine oturttuğu ve böylece kendi kuramında toplumsal sorunları çözüme kavuşturduğu varsayımsal bir özne biçiminde yansıtmaktadırlar. Oysa Marksizmin ortaya koyduğu bilimsel sosyalizmle ütopik sosyalizm anlayışını birbirinden ayırt eden en temel şey; birincisinin verili maddi toplumsal/sınıfsal ilişkilerin üzerinde yükselmesi, ötekisinin ise aydınların/filozofların ahlâki ilkelerinin bir sonucu olmasıdır. Marx, kendi kafasından bir teori icat etmemiştir: Kapitalist üretim ilişkilerini, bu ilişkilerin yarattığı sınıfları, genelleşmiş meta üretimini yapan proletaryanın nasıl bir gücü elinde tuttuğunu, sınıflar arasındaki çelişki ve savaşımının nereye varacağını bilimsel bir temelde ortaya koymuştur.

Kapitalizmin tarihsel tıkanıklığı ve çıkışsızlığı tüm dünyada toplumları, istikrarlı bir şekilde yıkıma ve felâkete sürüklüyor. Sistemin kendisini yeniden ve kapsamlı bir şekilde üretip tazeleyecek potansiyellere sahip olmaması, bunun bir ifadesi olarak ekonomik krizin uzun yıllara yayılarak olağanlaşması toplumu her yönden çürütmekte ve siyasal gericiliği beslemektedir. Ortadoğu’da yoğunlaşan ama tüm dünyayı etkisi altına alan üçüncü emperyalist paylaşım savaşı, kapitalizmin tarihsel çıkışsızlığının ve derin ekonomik krizinin yıkıcı sonuçlarını gözler önüne seriyor. Kapitalizmin gayya kuyusuna dönüşen Ortadoğu’daki yıkım, katliam, Avrupa’ya vuran göç dalgaları, acı ve gözyaşı, dünyanın emperyalist güçler eliyle nereye sürüklendiğine işaret ediyor. Tablonun netleşmesi bakımından, Asya Pasifik’te Çin ve ABD’nin kızıştırdığı emperyalist rekabeti ve bu rekabetin çok daha yıkıcı bir savaşın zeminini döşediğini de kaydedelim.

İnsanlık elbette kapitalizm belâsından kurtulabilir. Zira kapitalizm bir taraftan insanlığı yıkıma sürüklerken, aynı zamanda, tarihin daha önceki hiçbir döneminde görülmemiş ölçüde, üretici güçleri geliştirerek sınırsız, sınıfsız, sömürüsüz ve savaşsız bir dünyanın nesnel zeminini döşemiş durumda. Lakin mesele şu ki, böyle bir dünyanın kurulması kendiliğinden olmayacak. Kapitalizmi yıkarak sosyalist toplumun yolunu açacak olan işçi sınıfıdır. Çünkü sömürü düzenini yıkma potansiyeline sahip tek devrimci sınıf odur. Ancak işçi sınıfı devrimci bilinç ve örgütlülüğe ulaşmadıkça sahip olduğu devrimci potansiyel hiçbir işe yaramaz.

Nitekim örgütsüz işçi kitlelerinin düzen partilerinin arkasından gitmesi, daha da önemlisi, kışkırtılan milliyetçiliğe ve ırkçılığa kapılarak faşist liderlerin veya faşizmin tırmanış süreçlerinin payandası haline gelmesi bu gerçeği acı bir şekilde gözler önüne seriyor. İşçi kitleleri örgütsüz ve bilinçsiz oldukları sürece; ekonomik krizin, emperyalist savaşın, sömürünün, işsizliğin, militarizmin, milliyetçiliğin, otoriterleşmenin, faşizmin kapitalizmden kaynaklandığını kesinlikle kavrayamazlar. Örgütsüzlük ile bilinçsizlik aslında özdeş bir duruma işaret eder.

Kapitalizm geldiği evrede, mülkiyeti çok daha az elde toplamış, işçi sınıfının ve yoksulların sayısını arttırmış, sömüren ile sömürülenler arasındaki nesnel çelişkileri alabildiğine keskinleştirmiştir. Toplumun yüzde 1’lik kesiminin dünyadaki toplam servetin yüzde 99’una el koymasından daha çarpıcı ne olabilir? Peki, nasıl oluyor da tüm toplumsal zenginliği üreten, ama en sefil koşullarda yaşayan işçi sınıfı, bu aşağılık sistemi yerle yeksan etmesi gerektiğini kavrayamıyor? Çünkü işçi sınıfının nesnel konumu, yani kapitalist üretim süreci içinde tuttuğu yer, onda, kendiliğinden devrimci bir sınıf bilincine, kapitalizmin yıkılması gerektiği bilincine yol açmaz, açmıyor. Sınıf bilinci, sınıf mücadelesi içinde gelişir. Lakin işçi sınıfının kendiliğinden iktisadi mücadelesi ancak ilksel düzeyde bir sınıf bilinci yaratır. Devrimci örgütlenmeler, emek-sermaye çelişkisinin çeşitli biçimler altında patlak vermesiyle gelişen mücadeleleri kapitalizmin temellerine yöneltmedikleri ve işçi kitlelerini bu temelde ileriye çekmedikleri sürece, sömürü düzeninden kurtulmayı esas alan bir sınıf bilinci gelişmez. Bu Marksizmin en temel yaklaşımıdır.

Marksizmi derinden kavramayan, onun hangi eğilimlere işaret ettiğini göremeyen ve daha önemlisi kapitalizme karşı devrimci mücadele gibi bir derdi olmayan küçük-burjuva aydın ve akımlar, işçi sınıfının burjuvazi karşısındaki örgütsüzlük durumuna bakarak Marx’ı suçlamaktadırlar. Bunlar, nesnel/ekonomik özne olarak işçi sınıfının, bir sınıf bilinci ve devrimci hareket yaratmada başarısız olduğunu ve dolayısıyla sosyalizm mücadelesinin öznesi olamayacağını ileri sürerek “yeni toplumsal dinamikler” peşine düşmüşlerdir. Avrupa’da “sosyal devlet” uygulamalarının reformizm (sosyal demokrasi ve Stalinist komünist partiler) eliyle, işçi sınıfının bilincini bulandırmada yıkıcı bir araca dönüştürülmesini ve kitlelerin pasifize edilmesini kendi açılımlarına dayanak yapmışlardır. 1970’ler boyunca Avrupa’da dile getirilen bu tür görüşler, yani işçi sınıfının devrimci potansiyeli hususundaki şüphecilik, SSCB’nin çöküşünden sonra doruğuna ulaşmıştır. İdeolojinin ve politikanın üretim ilişkilerinden yani ekonomik alandan kaynaklanmadığı, özerk olduğu, dolayısıyla işçi sınıfına dayanmayan bir sosyalist politika da inşa edilebileceği biçimindeki görüşler, küçük-burjuva sosyalizminin ilgisine mazhar olmuştur.

Kimileri ise, işçi sınıfı ve sınıf bilinci konusunda mekanik bir determinizme savrulmuşlardır. Üretim ilişkilerinin ya da ekonomik altyapının tek yönlü ve yegâne belirleyici olduğunu söyleyerek, Marksizmin “altyapı üstyapıyı (bilinç/ideoloji, siyaset vs.) belirler ama üstyapının unsurları da döner altyapıyı etkiler” diyalektik yaklaşımını boşa çıkartan, sınıf mücadelesi içinde işçi sınıfının devrimci güçlerinin oluşturulması çabasını ve öznel müdahalenin gerekliliğini anlamsızlaştıran, insanı adeta altyapı karşısında pasif nesne konuma iten görüşleri dile getirmişlerdir. Diğer taraftan işçi sınıfının nesnel-toplumsal bir sınıf varlığı olmasını önemsizleştiren, neredeyse sınıf olmayı sınıf bilinciyle özdeşleştiren, sınıf bilincinin olmadığı yerde sınıfın olmayacağı yorumlarına kapı açan görüşler de vardır. Elbette tüm bunların karşısında, teori ve pratiğin örgütlü birliğini temsil eden devrimci Marksizm vardır.

Marx ve Engels, Komünist Manifesto’ya şöyle başlamışlardı: “Şimdiye kadarki bütün toplumların tarihi [Engels yazılı tarih diyerek düzeltir] sınıf savaşımları tarihidir. Özgür insan ile köle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustası ile kalfa, tek sözcükle, ezen ile ezilen birbirleriyle sürekli karşı karşıya gelmişler, kesintisiz, kimi zaman üstü örtülü, kimi zaman açık bir savaş, her keresinde ya toplumun tümüyle devrimci bir yeniden kuruluşuyla, ya da çatışan sınıfların birlikte mahvolmalarıyla sonuçlanan bir savaş sürdürmüşlerdir.” Marx ve Engels’in geliştirdiği bu tarih anlayışı ya da tarih bilimi, o güne kadarki felsefi ya da spekülatif idealist tarih anlayışlarının altındaki tüm zemini çökertiyor, toplumsal tarihin gelişim çizgisinin temel itici gücünü ortaya koyuyordu.

Marx ve Engels’e göre, üretim ve mülkiyet ilişkilerinden, bunlar üzerinde varlık gösteren sınıflardan ve onların mücadelelerinden bağımsız bir tarihsel gelişim çizgisi olamazdı. Marksizmin kurucularının Alman İdeolojisi’nde ortaya koydukları gibi, bizzat insan maddi dünyanın bir ifadesidir. Fikirlerin, tasarımların ve bilincin üretimi, ilkin doğrudan ve dolaylı bir şekilde insanların maddi faaliyetine ve maddi alışverişlerine bağlıdır ve gerçek hayatın dilidir. İnsanların tasarımları, düşünceleri, zihinsel ilişkileri, burada, onların maddi davranışlarının dolaysız anlatımı olarak kendini gösterir. Bilinç hiçbir zaman bilinçli varlıktan başka bir şey olamaz ve insanların varlığı onların gerçek yaşam süreçleridir. Marx’ın ifadesiyle, insanların varlığını belirleyen şey bilinçleri değildir; tam tersine, onların bilincini belirleyen, toplumsal varlıklarıdır.

Tarihin bu materyalist kavranışını Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’da daha net bir şekilde ortaya koyacaktı: “Varlıklarının toplumsal üretiminde, insanlar, aralarında zorunlu, kendi iradelerine bağlı olmayan belirli ilişkiler kurarlar… Bu üretim ilişkilerinin tümü toplumun iktisadi yapısını, belirli toplumsal bilinç şekillerine tekabül eden bir hukukî ve siyasal üstyapının üzerinde yükseldiği somut temeli oluşturur. Maddi hayatın üretim tarzı, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektüel hayat sürecini koşullandırır.” Bu bilimsel kavrayışın ortaya koyduğu gibi, insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama bunu kendilerini koşullandıran belirli bir çerçevede ve zaten var olan somut ilişkiler temeli üzerinde yaparlar. Meselâ bir işçi, önceden belirlenmiş üretim ilişkileri içinde kendini bir işçi olarak bulur. Bu işçinin kendisini ne olarak adlandırdığından, sınıf bilincine sahip olup olmamasından bağımsız olarak o, nesnel açıdan işçi sınıfının bir parçasıdır. Zira sınıf konumlarını belirleyen üretim biçimleri ve mülkiyet ilişkileridir. Bu konuda Elif Çağlı’nın şu satırları oldukça açıklayıcıdır: “Kişilerin verili üretim tarzı içindeki konumunu ve dolayısıyla toplumsal ürünün paylaşılmasındaki durumunu belirleyen temel unsur, üretim araçlarıyla kurulan ilişkidir. Bu yaklaşım, nesnel kategoriler olarak sınıfların tanımlanmasını mümkün kılar. Bu temel husus, üretim ilişkilerinin hukuksal ifadesi olan mülkiyet ilişkilerinde yansımasını bulur. Bu açıdan, kapitalist toplumda üretim araçlarının özel mülkiyetine sahip bulunan kapitalist sınıfın karşısında, bu mülkiyetten yoksun işçi sınıfı yer alır.”[1]

Marx ve Engels, Manifesto’da kapitalizmde toplumun burjuvazi ile işçi sınıfı biçiminde giderek daha fazla düşman iki ana kampa bölündüğünü belirtirken, bir toplumsal sınıf olarak proletaryanın devrimci rolüne de dikkat çekiyorlardı. Öteki tüm sınıflar karşısında devrimci olan ve kapitalizmi yıkabilecek tek sınıf proletaryadır. Ne var ki Marksizmin ortaya koyduğu bu tarihi-nesnel gerçeklik ya anlaşılmak istenmemiş ya da bilerek çarpıtılmıştır. Kimileri, işçi sınıfının devrimci potansiyelinin nereden kaynaklandığını anlamak yerine; Marx’ın, işçi sınıfını, kendi felsefesinin içine oturttuğu ve böylece kendi kuramında toplumsal sorunları çözüme kavuşturduğu varsayımsal bir özne biçiminde yansıtmaktadırlar. Oysa Marksizmin ortaya koyduğu bilimsel sosyalizmle ütopik sosyalizm anlayışını birbirinden ayırt eden en temel şey; birincisinin verili maddi toplumsal/sınıfsal ilişkilerin üzerinde yükselmesi, ötekisinin ise aydınların/filozofların ahlâki ilkelerinin bir sonucu olmasıdır. Marx, kendi kafasından bir teori icat etmemiştir: Kapitalist üretim ilişkilerini, bu ilişkilerin yarattığı sınıfları, genelleşmiş meta üretimini yapan proletaryanın nasıl bir gücü elinde tuttuğunu, sınıflar arasındaki çelişki ve savaşımının nereye varacağını bilimsel bir temelde ortaya koymuştur.

Kapitalist üretim ve mülkiyet ilişkileri toplumun ezici çoğunluğunu mülksüzleştirerek yoksulluğa ve sefalete itmiştir. Kapitalizm, üretim araçlarının mülkiyetinden tümüyle yoksun kılınan ve işgücünü sattığı sürece varlığını sürdüren işçi sınıfını yaratmıştır. Tüm kapitalist üretim, sömürü, lüks ve ihtişam işçi sınıfının emeği üzerinde yükselir. Marx’ın ifadesiyle, işçi daha fazla ürettikçe daha ucuz bir meta haline gelir; onun yoksulluğu derinleştikçe kapitalist zenginlik daha da büyür. İşçi sınıfının ürettiği artı-değere el koyan sermaye yoğunlaştıkça, bir taraftan toplumdaki yoksulların sayısı artar, öte taraftan ise emek-sermaye arasındaki çelişkiler nesnel olarak, şu ya da bu biçim altında her alanda keskinleşir. Kapitalizme değin, daha önce hiçbir sosyal formasyon kitlesel bir meta üretim sistemi yaratamamış ve bu meta üretim sürecinin öznesi olan milyonları kentlerde bir araya getirmemiştir. Marx ve Engels, proletaryanın tarihsel hareketinin toplumun çoğunluğunun hareketi ve çıkarı olduğunu belirtirler. Kapitalizm, bir taraftan sınıfsız bir topluma geçişi olanaklı kılacak üretici güçleri yaratıp geliştirirken, öte taraftan burjuva mülkiyet biçimini bu üretici güçlerin karşısına diker. İşte bu çatışmayı çözecek ve tarihsel ilerlemeyi sağlayacak güç, nesnel olarak işçi sınıfıdır. Zira günbegün işgücünü satarak yaşayan işçi sınıfını, gerçekte kapitalist düzene bağlayan hiçbir bağ ve çıkar yoktur. İşçi sınıfı kapitalist toplumu yıkmadan ve tüm insanlığın kurtuluş yolunu açmadan kendisini de kurtaramaz.

İşçi sınıfı, kapitalist düzende toplumsal bir sınıftır. Çağlı’nın bu noktada dikkat çektiği husus son derece önemlidir: “…çeşitli insan gruplarının sınıfsal pozisyonlarını belirleyebilmek için, kapitalist üretim sürecini teknik bir iş süreci olarak değil, toplumsal bir işbölümü sistemi olarak ele almak gerekir. Çünkü teknolojik değişime bağlı olarak sınıfın iç yapılanmasında, bileşiminde değişiklikler gerçekleşse de, kapitalist mülkiyet ilişkileri egemen olduğu sürece, burjuvazi ve proletarya, sınıf çıkarları uzlaşmayan iki temel sınıf olarak varlıklarını sürdüreceklerdir.”[2] Marx ve Engels, özellikle Manifesto’da burjuvazi ile işçi sınıfını iki sınıf ve toplumsal kutup olarak koymuş, böylece kapitalizmin nasıl bir sınıfsal karşıtlık ve çatışma yarattığına dikkat çekmişlerdir. Sınıfların bileşimine, iç sorunlarına ve rekabetine bilerek girmemişlerdir. Marx, genel kategorilerden (somuttan alınarak soyutlaştırılan kategoriler) başlayarak inceleme nesnesinin çekirdeğine doğru inen, yani daha basitten daha karmaşığa yükselen (elbette bütüne varınca, oradan da tersi yöne ilerleyen) bir yöntemin bilimsel olduğunu ortaya koymuştur. Aksi halde kaos halindeki toplumsal bütünlüğün içinde kaybolma, tek yöne saplanıp kalma ve bütünü anlamama söz konusu olacaktır. Dolayısıyla genel özellikleriyle sınıfların üretim sürecinde ve mülkiyet karşısında tuttukları pozisyonlar ve keskin toplumsal kutuplaşma ortaya konduktan sonra, sınıfların iç bileşimleri anlam kazanır. Çağlı’nın belirttiği üzere, kapitalist üretim süreci içinde işçi sınıfının bileşimi değişse de, meselâ hizmet sektöründekilerin sayısı mavi yakalılara göre artsa da işçi sınıfının burjuvazi karşısındaki toplumsal sınıf varlığı değişmez. Toplumsal işbölümü olduğu gibi kalmaya ve ücretli köleliğe itilen işçi sınıfı, tüm bileşenleriyle birlikte sömürülmeye devam eder.

Üretim ve mülkiyet ilişkileri bağlamında, nesnel olarak burjuvazi karşısında toplumsal bir sınıf oluşturan işçi sınıfı; örgütsüzse, siyasal ve sendikal örgütlenmeler temelinde bir araya gelmemişse ve sınıf bilinciyle donanmamışsa, burjuvazinin sömürdüğü bir emek yığını olarak kalmaya mahkûmdur.

Sınıf bilinci

Marx, insanların maddi varoluş koşulları bilinci belirler der. Buradan hareketle, ekonomik altyapının belirleyiciliğine vurgu yapılarak, üretim sürecindeki işçi sınıfının devrimci sınıf bilincine kendiliğinden ulaşacağı iddia edilmiştir. Fakat bu ekonomik indirgemecilik kesinlikle doğru değildir. Marksizmin kurucuları, bilinçle birlikte öznel faktörleri yok sayan, örgütlenmeyi ve mücadeleyi önemsizleştiren bu tür yorumlara karşı çıkmışlardır. Kapitalist düzende genelde egemen fikirler egemen sınıfın fikirleridir. Marx ve Engels, Alman İdeolojisi’nde “egemen sınıfın düşünceleri, bütün çağlarda egemen düşüncelerdir de” dedikten sonra, “toplumun egemen maddi gücü olan sınıf, egemen manevi güçtür de. Maddi üretim araçlarını elinde bulunduran sınıf, aynı zamanda entelektüel üretimin araçlarını da emrinde bulundurur” hatırlatmasını yaparlar.

Kapitalizm işçinin bilinçlenmesinin önüne dünya kadar nesnel engel yığmıştır. Bu nedenle Marx, kendinde sınıf ile kendisi için sınıf tanımlaması yaparak; sınıfın nesnel varlığıyla, onun örgütlenip sınıf bilinciyle donanmasını ifade eden öznel varlığını birbirinden ayırır. Felsefenin Sefaleti’nde şöyle yazar: “Ekonomik koşullar ülkenin halk yığınlarını ilkin işçi haline getirir. Sermayenin dayanışması, bu yığın için ortak bir durum, ortak çıkarlar yaratmıştır. Bu yığın, böylece, daha şimdiden sermaye karşısında bir sınıftır, ama henüz kendisi için değil. Ancak birkaç evresini belirtmiş bulunduğumuz bu savaşım içinde, bu yığın birleşir ve kendisini kendisi için bir sınıf olarak oluşturur. Savunduğu çıkarlar, sınıf çıkarları olur. Ama sınıfın sınıfa karşı savaşımı, politik bir savaşımdır.”

Kapitalist üretim ve mülkiyet ilişkileri bir sınıf mücadelesine yol açar ve bu mücadele içindeki işçi sınıfı, pasif toplumsal varlık olmaktan çıkarak aktif siyasal özne haline gelme olanağını yakalar. Sınıf mücadelesi, sermaye karşısında işçileri tek tek kişiler olmaktan çıkartarak kolektif bir sınıfa dönüştürür. Meselenin bu boyutu gerçekten de çok kritiktir. Aslında emek ile sermaye arasındaki çelişki, günlük hayat içinde işçilerle patronları sürekli karşı karşıya getirir; sürtüşme ve çatışma, örtülü ya da açık değişik biçimler altında sürüp gider. Ancak bu mücadeleler kolektif bir mücadeleye dönüşmediği müddetçe tekil işçilerin tepkisi olarak kalır; deneyime ve bilince dönüşmez. Marx ve Engels’in Alman İdeolojisi’nde ifade ettiği gibi; “Tek tek bireyler, ancak başka bir sınıfa karşı ortak mücadele yürütmek zorunda oldukça bir sınıf meydana getirirler; bunun dışında rekabet içinde birbirlerine düşmandırlar.” Sınıf mücadelesi, gündelik hayatta şu ya da bu görüşle kendisini ifade eden işçileri, onların o anda ne düşündüklerinden bağımsız olarak, burjuvazi karşısına kolektif bir güç olarak çıkartır.

Proletarya şahsında “kapitalizm kendi mezar kazıcısını yaratmıştır” diyen Marx ve Engels, sınıfın kolektif bir güç olarak sermaye karşısına dikilmesi zorunluluğuna ve gelişen mücadelenin kapitalizmin temellerine yönelme potansiyeline işaret etmekteydiler. Elif Çağlı’nın belirttiği gibi; “Kapitalizmin ilerleyişi içinde, ücretlerin korunması temelinde biçimlenen ortak çıkar, işçilerde bir dayanışma duygusunu geliştirmiş ve ekonomik mücadele kapsamındaki dayanışma sandıklarının, giderek sendikal birliklerin kurulmasıyla birlikte işçilerin sınıf bilinci kazanması süreci başlamıştır. Yalnızca ekonomik mücadele gerekliliğine denk düşen ilksel bir sınıf bilinci düzeyinden, patronlara karşı siyasal mücadele yürütme zorunluluğunun kavranmasına sıçrayan süreçler yaşanmıştır. (…) ekonomik mücadele sınıfın daha büyük bir kitlesini sermaye ile çatışma içine sürükler ve bu türden çatışmalı süreçler işçi sınıfının bir kısmını öne fırlatırken, bu durum, öncü işçiler arasında siyasi mücadele yönünde bir istek doğurur. Ve bu nesnellik, sınıfa devrimci bilincin taşınabilmesi, öncü unsurların örgütlenebilmesi için eşsiz bir fırsat sunar; böylece de devrimci önderlerin görevlerini lâyıkıyla yerine getirmeleri ölçüsünde, işçilerin siyasi mücadelesini ilerletici bir öznellik oluşabilir. Kısacası, nesnel ve öznel arasındaki karşılıklı etkileşimi hesaba katmaksızın, sınıf mücadelesine ilişkin sorunları doğru biçimde çözümlemek mümkün değildir.” (age, s.25)

Yeri gelmişken belirtelim; sınıf bilinci kalıcı ve durağan bir durumu ifade etmez. Sınıf bilinci mücadele içinde oluşur, örgütlü bir faaliyet temelinde korunur ve geliştirilir. Bilinçlenme bir süreç halidir ve ileriye ya da geriye doğru hareketi içerir. Sınıf mücadelesinin nesnel ve öznel koşullarına bağlı olarak, sınıf bilincinde ileriye doğru sıçramalar olacağı gibi, geriye savrulmalar da olabilir. Kuşkusuz bir ülkede işçi kitlelerinin sınıf bilincine ne ölçüde sahip oldukları, o ülkenin kapitalist gelişim çizgisiyle, sınıf mücadelesi geleneğiyle, sendikaların gücüyle, sınıfın siyasal örgütlenme düzeyiyle ve toplumun kültürel dönüşümüyle doğrudan ilgilidir.

Ekonomik-sendikal mücadele içindeki bir işçinin kendisini işçi sınıfının bir parçası olarak görmesi, sınıf kimliğini ifade etmesi, sermaye ile işçi sınıfının çıkarlarının farklı olduğunu kavrayarak tutum alması bir sınıf bilincidir. Ancak bu, Çağlı’nın da belirttiği üzere, ekonomik-sendikal mücadelenin gerekliliğine denk düşen ilksel bir sınıf bilincidir; sınıf bilincinin en temel unsuru ve başlangıç halidir. Bu başlangıç halindeki sınıf bilincinin gerçek bir sınıf bilinci ya da siyasal devrimci bilinç olabilmesi için, işçinin kapitalizmin toplumsal yapısını ve onun yıkılması gerekliliğini kavraması, bu temelde örgütlü bir mücadele yürütmesi zorunludur.

İşçi sınıfının devrimci siyasal örgütleri olmadan, bunlar güçlenmeden ve kitlelere öncülük etmeden, ekonomik mücadelenin araçları olan sendikalar, kapitalizme karşı mücadele yürütemezler. İşçi sınıfını, giriştiği ekonomik haklar mücadelesinden ileriye çekecek ve onu burjuvaziye karşı devrimci sınıf bilinciyle donatacak olan devrimci siyasal örgütlenmedir. Aslında bu gerçeklik, Marx ve Engels tarafından ifade edilmiştir. Marx ve Engels, Manifesto’dan başlayarak işçi sınıfının politik bir parti olarak örgütlenmesine vurgu yapmışlardır. Unutmayalım ki, Komünist Manifesto, işçi sınıfına siyasal olarak önderlik etmek üzere örgütlenmiş Komünistler Birliğinin bildirgesidir.

Marksizm yalnızca bir teori değildir; o aynı zamanda devrimci bir eylem kılavuzu ve pratiktir. Marx’ın, “filozoflar dünyayı yalnızca çeşitli biçimlerde yorumlamışlardır, oysa asıl yapılması gereken onu değiştirmektir” ifadesi, Marksizmin devrimci özünü ifade eder. Kurulmasına öncülük ettikleri ve yönettikleri Birinci Enternasyonalin 1872’deki kongresinde, işçi sınıfının siyasete bulaşmaması gerektiğini savlayan Proudhonculara karşı çıkıyor ve önerdikleri tüzük değişikliğinde şöyle diyorlardı: “Proletarya, mülk sahibi sınıfların kolektif gücüne karşı mücadelesinde, ancak mülk sahibi sınıflar tarafından kurulmuş eski partiler karşısında ayrı bir siyasal parti haline gelirse, bir sınıf olarak davranabilir. Proletaryanın siyasal bir parti haline gelmesi, toplumsal devrimin ve onun nihai hedefinin, sınıfların kaldırılmasının, zaferinin güvence altına alınması için vazgeçilmezdir. (…) proletaryanın büyük görevi siyasal iktidarı ele geçirmek olmalıdır.”[3]

Kapitalizme karşı mücadelenin öznel koşullarından olan devrimci siyasal örgütlenme ve partinin rolü asla karartılamaz. Kitlelerin yaşayarak deneyimlerinden öğrendikleri doğrudur, ancak sınıf mücadelesi dalgası geri çekildiği zaman bu deneyimler büyük ölçüde kitlelerin bilincinden silinip gider. Sınıf mücadelesinin deneyimlerini ve devrimci teoriyi kendisinde cisimleştirerek koruyan, geliştiren, en zorlu şartlarda bile işçi kitleleri arasında çalışmalar yürüten ve geleceğe hazırlanan devrimci siyasal örgütlenmedir. Unutmayalım ki, bir işçinin öz deneyimini bile burjuva ideolojisinin çerçevesi dışında kavraması ve devrimci bir bilinç edinebilmesi, ancak devrimci örgütün eğitimi sayesinde mümkün olur. Lenin’in vurguladığı gibi, devrimci siyasal bilinç ancak derin bilimsel bilgi temelinde üretilebilir ve “işçilere politik sınıf bilinci ancak dışarıdan, yani ekonomik mücadelenin dışından, işverenlerle işçiler arasındaki ilişki alanının dışından götürülebilir”. İşte işçi sınıfının devrimci partisinin gerekliliği ve onun burjuvazi karşısında teorik-ideolojik mücadele yürütmesinin önemi tam da burada berraklaşır.

Lenin’in “dışarıdan” vurgusu çoğunlukla çarpıtılmıştır. Lenin, devrimci teorinin işçi sınıfının nesnel sınıf varlığı alanından üretilemeyeceğini, kendiliğinden gelen mücadelenin ise en iyi ihtimalle sendikal mücadele bilincini aşamayacağını belirtir. Lenin, ekonomizme karşı mücadele yürütürken, iktisadi mücadelenin önemini asla inkâr etmeden ve gerekliliğini vurgulayarak teorik ve siyasal mücadeleyi öne çıkartmıştır. Lenin, “ekonomik mücadele, işçilerin işgüçlerini daha uygun koşullarda satmak, çalışma ve yaşam koşullarını iyileştirmek için işverenlere karşı yürüttükleri kolektif mücadeledir” demekteydi. Fakat diyordu Lenin, devrimci partinin yol göstericiliği olmadan ve işçiler devrimci siyasal bilinçle donanmadan bu iktisadi mücadele kendiliğinden sosyalizm bilincine varmaz ve kapitalist düzeni tehdit etmez. Egemen sınıf burjuvazi, bu kendiliğinden hareket üzerinde ideolojik hegemonyasını kurar ve onu bağımsız yolundan saptırır.[4]

Sınıflar mücadelesinin kapitalizmin yıkılmasına doğru ilerleyebilmesi için devrimin hem nesnel hem de öznel koşullarının olgunlaşması şarttır. Devrimin nesnel koşulları oluşmadan yani kitleler “artık yeter” diyerek ayağa kalkmadan, en azından bu yönde huzursuzluk kendini açığa vurmadan bir devrimci örgüt kendi iradesiyle bir devrim yaratamaz. Fakat sınıf mücadelesi pasif değil aktif bir durumu anlatır. Bir taraftan kapitalist sömürü ve çelişkiler sınıf mücadelesine yol açarken, diğer taraftan işçi sınıfının devrimci güçleri bu mücadelenin ilerlemesi için bizzat müdahalelerde bulunurlar. Elif Çağlı’nın şu satırları son derece önemlidir: “Sınıfın mücadele tarihi açıkça göstermektedir ki, aslında işçi devrimi hiçbir şekilde gökten zembille inmiyor. Devrim, doğru ve etkin bir hazırlık çalışması yürüten öncü örgütlenmeler tarafından bir anlamda «hazırlanıyor». Kuşkusuz devrim bir avuç kararlı devrimcinin iradi çabalarıyla durup dururken yaratılamıyor. Ama çubuğu bir tarafa bükerken ölçüyü de kaçırmamalı. Zira işçi devrimi, bu uğurda yürütülecek örgütlenme, propaganda ve ajitasyon olmaksızın günün birinde kendiliğinden yeryüzüne iniverecek Mesih değildir. Bu nedenle, gerçekçi olmak adına devrimci iradenin rolünü hepten küçümseyen yaklaşımlara da prim verilmesi doğru olmaz.”[5]

Esasında Ekim Devrimi bu gerçeğin tarihsel/somut bir ifadesidir. Şubatta başlayan ve Çarlığın yıkılmasıyla sonuçlanan devrim bile, aslında kendiliğindenliğin eseri değildir. Başta Bolşevikler olmak üzere, işçi sınıfı ve yoksul kitlelerle bağ kurmuş sosyalist parti ve örgüt militanlarının öncülük etmesiyle genişleyip kitleselleşen devrim Çarlığı tarihe gömmüştür. Çarlığın yıkılmasıyla başlayan süreçte, bir tarafta tam bir devrimci çalkantı öte tarafta ise kitlelerin ne yapacağını bilememesi vardı. Bir tarafta kitlelerde devrimci bilinçlenme ve dönüşüm ama öte tarafta reformist partilerin ihaneti yüzünden sönümlenme tehlikesiyle karşı karşıya gelen devrim. Şubat ile Ekim arası tam bir devrimci fırtına dönemi olmasına ve kitlelerde belirli bir bilinç dönüşümü gerçekleşmesine rağmen, bu bilinç dönüşümü siyasal iktidarın alınması noktasına kendiliğinden varmamıştır. Çok açık ki Bolşevikler kararlı devrimci bir irade göstermeselerdi; bıkıp usanmadan işçi sınıfına siyasal iktidarı ele geçirmeyi propaganda etmeselerdi; bu yolda düzenin çelişkilerini, egemenler ile işçi-emekçi kitlelerinin keskin farklı çıkarlara sahip olduğunu somut talepler üzerinden teşhir etmeselerdi; kitleleri eğitemez, onlarda başlayan bilinç dönüşümünü ilerletemez ve kapitalizmin yıkılması fikrini yığınsal olarak oluşturamazlardı. Sınıf kitleleri hiçbir zaman aynı bilinç düzeyinde olmayacaktır. Devrimci öncü ile sınıfın öne çıkan kesimleri arasında kurulan bağ ve mücadele, sınıfın geri kalan kitlesini de büyük ölçüde ileriye doğru çekmektedir, çekecektir. Asıl yapılması gereken de, işçi sınıfının bu devrimci örgütlenmesinin sınıfın öncü unsurlarıyla derin bağlar kurması, onları dönüştürmesi ve geleceğe hazırlanmasıdır.

7 Kasım 2016